Bismilahi Rrahmani Rrahim
RREGULLAT FETARE QË DUHET TË NDJEKË NJË MUSLIMAN NË RAST FITNESH
Ligjëratë e mbajtur nga Shejh Salih ibn Abdulaziz Al Shejh
Fjala e përkthyesit
Ky material, ndonëse është ligjëruar në një vend dhe në një situatë të ndryshme nga ajo e vendit tonë, përmban disa rregulla dhe parime që për nga rëndësia dhe zbatimi, i kalojnë përmasat e një vendi dhe kohe të caktuar. Këtu, përmenden parime dhe rregulla islame shumë të rëndësishme që u vlejnë të gjithë muslimanëve, në çdo kohë dhe vend, e veçanërisht, kur ata kalojnë sprova të rënda që rrezikojnë unitetin dhe bashkësinë e tyre fetare. Feja islame i kërkon çdo muslimani që në të gjithë jetën e tij të vetëkontrollohet në pajtim me parimet dhe normat e fesë së tij. Ky material na jep një panoramë të shkurtër dhe të përmbledhur, se si muslimani duhet ta vërë në jetë këtë vetëkontroll, se si ai duhet të vlerësojë njerëzit dhe situatat, për t’iu ruajtur sa më shumë gabimeve dhe për të fituar kënaqësinë e Allahut.
Hyrje
Lavdërimi i përket Allahut, Atij që thotë në Librin e Tij:
“Ne kemi caktuar për çdo popull rregulla fetare, sipas të cilave ata shkojnë, prandaj mos lejo kurrsesi (o Muhamed) që të diskutojnë me ty për atë çështje. Dhe thirri te Zoti yt! Sigurisht që ti je në rrugë të drejtë. Nëse ata grinden me ty, thuaju: “Allahu e di më së miri atë që bëni ju. Ai do të gjykojë në Ditën e Kijametit për kundërshtitë që keni pasur ndërmjet jush.” [1]
Lavdërimi i përket Atij, që gjithashtu thotë: “A nuk i mjafton Allahu, robit të Vet?! Ata të frikësojnë ty me zota të tjerë, përveç Tij.”[2]
Atë që Allahu e shpie në humbje, nuk mund ta udhëzojë kush.
Dëshmoj se s’ka hyjni tjetër veç Allahut, të vetëm e të pashoq, dëshmi e dalë nga zemra e mbrujtur me njësimin e Zotit, që prej kësaj dëshmie mësoi veprat dhe fjalët që e kënaqin Allahun dhe i pëlqejnë Atij.
Dëshmoj po ashtu, se Muhamedi është robi i Zotit dhe i Dërguari i Tij, i zgjedhuri dhe miku i Zotit. Ai ishte përgëzuesi dhe paralajmëruesi, që u dha sihariq njerëzve dhe i qortoi ata, u ligjëroi dhe u mësoi njerëzve të vërtetën. Lum ai që kapet pas Sunnetit të tij dhe pason gjurmët dhe udhëzimin e tij. Bekimet dhe uratat e Allahut qofshin për të, familjen, shokët e tij dhe të gjithë ata që ecën në shtegun e tyre, deri në Ditën e Kiametit.
Vëllezër! Lutuni Allahut t’iu ruajë nga fitnet (sprovat, ngatërresat), t’iu ruajë nga sprovat që shkatërrojnë fenë, mendjen dhe trupin, që prishin çdo gjë të mirë!
Lutuni Allahut t’iu ruajë prej tyre, sepse asnjëherë nuk ka të mira nga fitnet!
Profeti (salallahu alejhi ue selem) shpesh i lutej Allahut që ta ruante nga fitnet dhe paralajmëronte për rrezikun e tyre.
Imam Buhari në librin e tij, kapitullin që flet për fitnet, e ka filluar me ajetin: ‘Ruajuni një sprove (fitne) që nuk cenon vetëm ata që kanë vepruar në mënyrë të padrejtë prej jush’, dhe me atë se si i Dërguari i Allahut (salallahu alejhi ue selem) paralajmëronte për rrezikshmërinë e fitneve.
Fitnet kur vijnë, nuk dëmtojnë vetëm të padrejtin, por i dëmtojnë të gjithë. Kur ato shfaqen, nuk lënë vend të dëgjohen fjalët e të mençurve. Ne e kemi si detyrë që të paralajmërojmë për rrezikun e tyre, që para se ato të ndodhin. Të largohemi sa më shumë të jetë e mundur, nga çdo gjë që na afron me fitnet. Një nga shenjat para ndodhjes së Kiametit, është edhe shtimi i fitneve, siç na përcillet kjo në një thënie të Profetit (salallahu alejhi ue selem), ku ai thotë: ‘Do të afrohet koha, pakësohet puna, mbizotërojë koprracia dhe do të shtohen fitnet.’[3] Sprovat, fitnet kur shfaqen sjellin me vete probleme dhe telashe të atilla, që tregojnë për afrimin e ditës së Kiametit dhe Lajmëtari i Allahut, nga dhembshuria që kishte për ne, na paralajmëroi të ruheshim nga të gjitha fitnet.
Allahu i Madhëruar na ka paralajmëruar për rrezikun e fitneve në Fjalën e Tij: ”Ruajuni një sprove (fitne) që nuk cenon vetëm ata që kanë vepruar në mënyrë të padrejtë prej jush!”[4]
Ibn Kethiri në komentin e këtij ajeti thotë: Ky ajet, edhe pse iu drejtohet shokëve të Profetit (salallahu alejhi ue selem), vlen për të gjithë muslimanët, sepse vazhdimisht Profeti (salallahu alejhi ue selem), paralajmëronte që të ruheshin prej fitneve.
El-alusi, një tjetër komentues i Kur’anit thotë: Fitnja në ajetin: ”Ruajuni një sprove (fitne) që nuk cenon vetëm ata që kanë vepruar në mënyrë të padrejtë prej jush!”, është komentuar në mënyra të ndryshme, si për shembull: ‘Lënia mbas dore e urdhërimit për të mira dhe ndalimit nga e keqja, përçarja dhe divergjencat, mos kritika ndaj shfaqjes së bidatit, etj.’ Më pas, ai thotë: ‘Çdonjëra ka vlerë, sipas kohës së saj.’
Pra, në kohën e divergjencave dhe përçarjeve, ne duhet ta paralajmërojmë njeri-tjetrin me ajetin: ”Ruajuni një sprove (fitne) që nuk cenon vetëm ata që kanë vepruar në mënyrë të padrejtë prej jush!” Ruajuni pra divergjencave dhe përçarjes, pasojat e të cilave nuk prekin dhe as kufizohen vetëm tek ata që kanë bërë padrejtësi, por ato i prekin që të gjithë. Ndaj ne dëshirojmë që t’ua kujtojmë këtë gjë, sepse shohim se kemi një rizgjim islam të mbarë, i cili fton për te feja e Allahut dhe adhurimi i vetëm i Tij. Është detyra jonë t’i kujtojmë vetes dhe gjithë të tjerëve, që t’i përkushtohemi dijes së dobishme, besimit të të parëve të mirë, doktrinës së Ehli Sunneh uel Xhemah.
Ky është një rizgjim i bekuar, i cili shpresojmë të bëhet flamurtar i përhapjes së Fesë së Allahut, e që njerëzit ta duan, t’i kthehen fesë, e të kapen fort pas saj, ashtu siç shpresojmë që kjo lëvizje të qëndrojë e palëkundur mbi themelet e një dijeje të dobishme.
E shoh si detyrë që t’u transmetoj këtyre të rinjve dhe t’u shpjegoj atë që kam mësuar prej dijetarëve të Ehli Sunneh uel Xhemah, të mbështetur në fjalët e Allahut dhe në fjalët e Profetit (salallahu alejhi ue selem).
S’ka dyshim se nëse fitnet nuk vihen në qendër të vëmendjes dhe nuk merren parasysh pasojat e tyre, në të ardhmen kemi për t’u përplasur me situata mjaft të këqija. Kuptohet, këto situata të padëshiruara do të vijnë, nëse njerëzit e dijes nuk do t’i shohin situatat e ndryshme që kalon shoqëria me një sy realist e të drejtë, në njohjen e vërtetë të problemeve që ato shfaqin, çka do t’u jepte mundësi atyre, që sa më mirë të vepronin në të tilla momente fitnesh, ashtu siç dëshiron Allahu dhe do të dëshironte i Dërguari i Tij (salallahu alejhi ue selem).
Parimet dhe kriteret, patjetër duhet të ruhen, sepse me anë të tyre çdo njeri është në gjendje të ruajë veten nga gabimet e mundshme. Nëse ne do të ndjekim parimet ligjore të Fesë dhe rregullat praktike (të jetës), do të mjaftohemi me to dhe nuk do t’i kalojmë kufijtë e tyre, s’ka dyshim se do të arrijmë mjaft të mira, pas të cilave nuk do të bëhemi kurrë pishman, -në dashtë Allahu-. Për këtë arsye, për çdo çështje duhet të njihen parimet përkatëse, që çdokush të ketë mundësi të ruajë veten e tij, e të mos bëhet preh e diçkaje që nuk ia di përfundimin, nëse është e mirë apo jo.
Në mënyrë të detyrueshme, ne duhet t’i përmbahemi parimeve dhe rregullave, të cilat i kemi trashëguar prej dijetarëve të Ehli Sunneh uel Xhemah.
Por ç’kuptojmë me fjalën rregull dhe parim?
Parimi (kaide), është një ide themelore, tek i cili kthehemi për të gjykuar çështje të llojeve të ndryshme.
Kriteri (dabit), është një rregull, sipas të cilit jepet gjykimi për diçka dhe bëhet vlerësimi i problemeve të një lloji të ngjashëm e të vetëm.
Ne e kemi për detyrë që t’i njohim dhe përvetësojmë këto parime dhe rregulla të Ehli Sunnetit, siç na këshillon edhe Profeti (salallahu alejhi ue selem), kur u drejtohej sahabeve dhe u thoshte: “Ai që do të jetojë gjatë prej jush, do të shohë mosmarrëveshje të shumta, prandaj kapuni pas Sunnetit tim dhe Sunnetit të Kalifëve të drejtë e të udhëzuar që do të vijnë pas meje. Shtrëngohuni fort pas tyre me dhëmballë!”[5]
Pas vdekjes së Profetit (salallahu alejhi ue selem), sahabet hasën në mosmarrëveshje dhe shpëtuan, vetëm sepse ata u përmbaheshin parimeve të qarta, me të cilat vepronte Profeti (salallahu alejhi ue selem) dhe Kalifët e drejtë pas tij.
Dobitë që përfitohen nga zbatimi i këtyre rregullave
E para: Duke iu përmbajtur parimeve dhe rregullave, arrijmë të ruajmë një përfytyrim të drejtë për gjërat dhe në pajtim me normat e fesë. Këto rregulla dhe parime, e vënë nën kontroll përfytyrimin e një muslimani, që të mos bjerë ndesh me fenë e tij.
Është më se e ditur, se nëse një muslimani që e përfytyron një çështje, pa u bazuar te parimet dhe rregullat e fesë, mendja do t’i shkojë larg dhe do të hallakatet në veprimet e tij, që mund të jenë me pasoja për veten, familjen dhe popullin e tij. Që këtu, kuptojmë rëndësinë që ka t’u përmbahemi këtyre rregullave dhe parimeve, që e drejtojnë muslimanin në një të menduar dhe të vepruar të drejtë, në pajtim me fenë e tij.
E dyta: Duke iu përmbajtur këtyre rregullave, muslimani ruhet nga gabimet. Nëse një musliman do të shkojë mbas mendjes dhe opinionit të tij dhe sidomos në raste fitnesh, pa iu përmbajtur parimeve dhe rregullave të Ehli Suneh uel Xhemah, ai nuk ka siguri se nuk do të gabojë. Gabimi mund të rezultojë me pasoja të hidhura, për shkak se gabimi mund të përshkallëzohet dhe degëzohet së tepërmi. E pra, nëse u përmbahemi këtyre rregullave, do të ruhemi nga gabimet. Përse? Kush i formuloi këto rregulla dhe parime?
Këto parime dhe rregulla janë formuluar nga ‘Pasuesit e Sunnetit dhe Xhematit’, në përputhje me argumentet, dhe kushdo që pason argumentin dhe ndjekësit e Sunetit dhe Xhematit, nuk do të bëhet kurrë pishman për këtë.
E treta: Një tjetër dobi që vjen si rezultat i praktikimit të këtyre rregullave, është edhe ruajtja e muslimanit nga gjynahet. Nëse ti do të shkosh pas mendjes tënde që të duket e drejtë, pa marrë parasysh këto rregulla dhe parime, ti nuk je i sigurt se nuk do të biesh në gjynah. Nëse shkon pas mendimit tënd, që të duket i drejtë, ti nuk e di se ç’pasoja mund të lënë në të ardhmen, fjalët apo veprat e tua. Nëse do të veprosh sipas bazave dhe rregullave të përgjithshme të fesë, të nxjerra nga argumentet përkatëse, ti me shpresë të Zotit, do të shpëtosh nga gjynahet dhe Allahu i Madhëruar ka për të të falur, sepse ti i je përmbajtur argumentit. Nuk ka gjë më të mirë, sesa t’i përmbahesh Shpalljes.
Nga këto tre dobi që përmenda, kuptojmë rëndësinë dhe domosdoshmërinë që ka t’i përmbahemi këtyre parimeve dhe rregullave, të cilat do t’i shpjegojmë më pas.
Këto parime dhe rregulla janë nxjerrë nga dy lloj argumentesh:
E para: Parimi apo rregulli është përmendur drejtpërdrejtë në Kur’an ose në Sunnet dhe pasuesit e Sunetit dhe Xhematit, i kanë marrë për bazë këto argumente.
E dyta: Rregullat janë marrë nga sunneti praktik, me të cilin kanë vepruar shokët e Profetit (salallahu alejhi ue selem). Shokët e Profetit (salallahu alejhi ue selem), ata që erdhën pas tyre dhe imamët e nderuar të Sunnetit dhe Xhematit, kanë pasur edhe një histori praktike në rastet kur shfaqeshin fitne. Ata, në mënyrë praktike iu përmbajtën këtyre parimeve dhe rregullave të bazuara në argumente.
Pra, ne nuk kemi arsye për të devijuar dhe për të na marrë koka erë, nëse ndjekim historinë e tyre dhe bazohemi tek argumentet, që ata i zbatuan në jetën praktike.
Kjo është një mëshirë dhe mirësi e Allahut ndaj nesh, që na ka lënë shembuj për t’i pasuar. Dijetarët e Sunnetit dhe Xhematit, janë ata, te të cilët duhet të kthehemi për t’u konsultuar dhe marrë mendimin e tyre, sepse ata e njohin fenë dhe parimet madhore e të përgjithshme të saj, siç njohin edhe rregullat praktike, që të ruajnë nga gabimet dhe devijimet.
Pra, edhe njëherë bëhet e qartë detyrimi që kemi për t’iu përmbajtur këtyre rregullave dhe parimeve që do të përmend më pas, rëndësisë dhe dobisë që ato kanë për vete dhe shoqërinë ku jetojmë.
Lum për atë që shkon pas një të udhëzuari! Lum për atë që shkon pas argumenteve! Lum për të, sepse kurrë pas kësaj nuk do të bëhet pishman!
RREGULLI I PARË
Gjëja e parë që duhet të kesh parasysh kur shfaqen fitnet apo ndryshojnë situatat, është të jesh i butë, i pangutshëm dhe i vetëpërmbajtur. Mos u nxito!
Ky është një rregull i rëndësishëm: të jesh i butë, të jesh i pangutshëm dhe të jesh i vetëpërmbajtur.
Tri cilësi:
E para është butësia (rifk). Profeti (salallahu alejhi ue selem) siç transmetohet në një hadith autentik thotë: ‘Butësia, nëse gjendet diku, ajo e zbukuron atë dhe nëse largohet, e shëmton atë.’ [6]
Dijetarët duke komentuar këtë hadith, thonë se fjalët këtu janë përgjithësuese, ndaj butësia përfshin çdo gjë. E pra, butësia në të gjitha rastet është e lavdëruar. Kjo që thashë, është përmendur edhe në një tjetër hadith autentik të Profetit (salallahu alejhi ue selem), ku ai thotë: ‘Allahu e do butësinë në çdo çështje.’[7] Këto fjalë, Profeti (salallahu alejhi ue selem) ia tha Aishes së ndershme, dhe po kështu e ka titulluar edhe imam Buhari kapitullin, ku ka cituar këtë hadith.
Në çdo çështje duhet të jesh i butë dhe i qetë, e mos ji i dhunshëm. Pas butësisë asnjëherë nuk do të bëhesh pishman. Butësia, kudo që ndodhet e zbukuron atë, i zbukuron mendimet, qëndrimet, ndjenjat, gjykimet… Ndaj ji i qetë dhe mos u nxito, mos shko pas atyre që nxitohen, por tregohu i qetë dhe zbato hadithin e Profetit tënd (salallahu alejhi ue selem): ‘Butësia, nëse gjendet diku, ajo e zbukuron atë’! Kapu pas të bukurës dhe pas të mirës dhe ruaju e ruaju nga e shëmtuara, që largon nga fjalët dhe veprat e tua butësinë dhe qetësinë!
E dyta është mosngutja (enat). Profeti (salallahu alejhi ue selem) i tha Eshexh Abdulkajsit: ‘Ti ke dy cilësi, të cilat i pëlqen Allahu dhe i Dërguari i Tij: vetëpërmbajtjen dhe pangutshmërinë.’[8]
Maturia është një virtyt i lartë, ndaj edhe Allahu në Librin e Tij thotë: ‘Njeriu mallkon në të keqe, ashtu siç lutet edhe për të mirë, vërtet që njeriu është i ngutur.’[9]
Dijetarët, duke komentuar këtë ajet, thonë se këtu kemi të bëjmë me një kritikë për njeriun, sepse ai është i nxituar. Kjo është një cilësi e keqe për të gjithë ata që e kanë këtë, ndaj edhe Profeti (salallahu alejhi ue selem), nuk ishte një njeri i nxituar.
E treta është vetëpërmbajtja (hilm). Vetëpërmbajtja është një cilësi e lavdëruar dhe sidomos në raste fitnesh. Nëpërmjet saj dhe maturisë, njeriu mund t’i shohë gjërat ashtu siç janë, mund t’i shohë ato në mënyrë realiste.
Në librin e Muslimit, na tregohet se El-musteurid el-kurejshi ndodhej me Amr ibn Asin dhe i pari tha: ‘Kam dëgjuar të Dërguarin e Allahut (salallahu alejhi ue selem), të thotë: ‘Kur të bëhet Kiameti, romakët do të jenë njerëzit më të shumtë.’
Amr ibn El-Asi i tha: Shiko se çfarë po thua!
Dhe ai iu përgjigj: ‘Çfarë të keqe ka që unë të them atë që ka thënë i Dërguari i Allahut (salallahu alejhi ue selem)?’
Atëherë Amri tha: ‘Nëse është kështu, atëherë kjo vjen ngase romakët kanë katër cilësi. E para: ata janë njerëzit më të vetëpërmbajtur në rast fitnesh. E dyta: ata janë njerëzit që përmenden më shpejt pas një fatkeqësie…’ Amri përmendi të katër cilësitë dhe u shtoi atyre edhe një të pestë.
Dijetarët duke komentuar këtë thënie, janë shprehur se Amr Ibn El-As nuk kërkon që të lavdërojë romakët, jomuslimanët. Jo! Ai do t’u sqarojë muslimanëve se arsyeja pse romakët do të jenë dhe mbesin njerëzit më të shumtë kur të bëhet Kiameti, është sepse ata, kur ndodhin fitne, janë njerëzit më të vetëpërmbajtur. Pra, ata kanë aq maturi dhe vetëpërmbajtje, sa t’i shohin dhe t’i trajtojnë gjërat me qetësi, që të ruajnë veten dhe shoqërinë e tyre.[10]
Ky është një sqarim i rëndësishëm, sepse Profeti (salallahu alejhi ue selem), na informoi se Kiameti nuk do të bëhet derisa romakët të jenë njerëzit më të shumtë. Përse?! Amri tha: ‘sepse ata kanë katër cilësi…’ E para, e cila na intereson edhe neve këtu, është se ata janë njerëzit më të vetëpërmbajtur në raste fitnesh. Pra, kur shfaqen fitnet, ata tregohen të vetëpërmbajtur, nuk nxitohen dhe nuk irritohen, për të ruajtur shoqërinë e tyre të krishterë nga vrasjet dhe trazirat. Ata janë të vetëdijshëm se nëse plasin trazira, trazirat do t’i shfarosin ata. Ndaj për shkak të kësaj cilësie që kanë, ata do të mbeten njerëzit më të shumtë, derisa të bëhet Kiameti.
Unë habitem se si ne nuk e përvetësojmë një cilësi të tillë kaq të mirë, që e kanë këta njerëz! Ndërkohë që ne na takon të jemi më të mirë se gjithë të tjerët.
Maturia, vetëpërmbajtja janë të lavdëruara në çdo çështje, sepse këto cilësi të ndriçojnë mendjen në raste fitnesh dhe tregojnë mençurinë dhe largpamësinë e njeriut.
Ky është edhe rregulli i parë, të cilit i janë përmbajtur pasuesit e Sunnetit dhe Xhematit, kur shfaqen fitnet dhe pështjellohen situatat.
RREGULLI I DYTË
Nëse shfaqen fitne dhe pështjellohen situatat, mos gjyko për asgjë që ka të bëjë me fitnen, derisa të kesh një përfytyrim të plotë dhe të qartë të asaj që ndodh, duke zbatuar kështu rregullin që thotë: Gjykimi ndaj një gjëje, vjen pas përfytyrimit të saj.
Këtij rregulli i janë përmbajtur të gjithë njerëzit e mençur para Islamit dhe pas Islamit. Ne si argument për të, kemi librin e Allahut që thotë: ‘Mos shko pas diçkaje, për të cilën nuk ke dijeni!’[11] Pra, për gjërat që nuk i di dhe nuk ke një panoramë të qartë për to, mos fol! E aq më keq të bëhesh i pari në to, apo të të vijnë të tjerët nga pas, e të bëhesh gjykatës për to.
‘Gjykimi ndaj një gjëje vjen pas përfytyrimit të saj’
Këtë rregull njerëzit e zbatojnë në çështjet e rëndomta të tyre dhe në mjaft probleme të ndryshme. Mendja njerëzore patjetër duhet t’i përmbahet një rregulli të tillë dhe asnjë veprim nuk është i drejtë, përderisa nuk i përmbahet një rregulli të tillë. Nëse njeriu nuk i përmbahet një rregulli të tillë, ai padyshim që do të gabojë. Feja e njeh dhe e urdhëron këtë rregull mjaft qartë. Po jap disa shembuj që të bëhet më e qartë:
Shembull: Nëse do të pyes ndonjërin prej jush, duke i thënë: Çfarë gjykimi jep Islami për shitjen el-murabaha (fitimprurëse)?
Ndonjëri mund të thotë: Fitimi është i lejuar dhe feja nuk e ndalon atë, ndaj edhe shitja el-murabaha është e lejuar.
Ndërkohë që gjykimi i tij është i gabuar, sepse ky njeri nuk ka pasur një përfytyrim të qartë, se çfarë kuptohet me fjalën shitje el-murabaha. Ai ka menduar se el-murabaha do të thotë fitimi që nxirret nga shitja dhe kështu nga ky përfytyrim i gabuar, edhe gjykimi fetar doli i gabuar.
Një gjykim fetar duhet të bazohet mbi një përfytyrim të saktë. El-murabaha është një lloj shitjeje që nuk lejohet dhe që përdoret nga disa banka islamike dhe joislamike, si hile për të fshehur fajden. Kjo shitje bazohet në autorizimin e dikujt tjetër dhe pas autorizimit, vendoset një premtim i detyruar për t’u kryer. Autorizuesi është i detyruar që t’i përmbahet premtimit që ai i ka bërë të autorizuarit të tij dhe kjo nuk lejohet me fe, ndaj dhe shitja el-murabaha nuk lejohet.[12]
Një shembull tjetër që sqaron rregullin ‘Gjykimi ndaj një gjëje,vjen pas përfytyrimit të saj’: ‘Nëse do të pyes ndonjërin prej jush: Çfarë gjykimi ka për grupimin ‘dëshmitarët e Jehovait’, çfarë do të thoni?’
Nëse ndonjëri ka njohuri, do të thotë se çfarë grupimi është dhe se cili është gjykimi i Islamit për të. Por ndonjëri mund të thotë: nuk e kam idenë se çfarë është ky grupim dhe nuk kam dëgjuar për të, më parë. Në këtë rast, nuk je në gjendje të gjykosh nga ana fetare, sepse nuk ke një përfytyrim për këtë grupim se çfarë është dhe se ç’parime ka, a është një grupim islam, i krishterë apo çifut? [13] Pra, nuk mund të japësh një gjykim për të, vetëm se pasi ta njohësh atë.
Një gjykatësi, myftiu apo një personi që flet për çështjet e fesë, që të ruajë veten nga gjynahet, të drejtat e muslimanëve dhe të mos flasë në emër të Zotit pa dije, i duhet të dijë dy gjëra:
E para: Të ketë një përfytyrim të plotë dhe të qartë për çështjen në fjalë, që të mos i ngatërrohet me ndonjë çështje tjetër. Ndodh që çështjet të ngatërrohen për shkak të ngjashmërisë dhe afërsisë që mund të kenë dhe kështu, gabimisht me mendjen tënde, mund të zhvendosesh te ajo, e rrjedhimisht do të gabosh në gjykim.
E dyta: Të njohësh vendimin e Allahut dhe të të Dërguarit të Tij për këtë çështje dhe jo për ndonjë çështje tjetër të ngjashme me të.
Nëse kjo u bë e qartë, këtu lind një pyetje e rëndësishme: Si mund ta arrij unë një përfytyrim të tillë? Si mund të kem një pamje të qartë për këtë çështje dhe nga kush mund ta marr këtë përfytyrim?
Çështjet shpeshherë janë të paqarta dhe shëmbëllejnë me njëra-tjetrën, e për disa të tjera, nuk do të gjej njeri të m’i bëjë të qarta ashtu siç duhet.
Përgjigjja për këtë është: Përfytyrimi mbi të cilin bazohet edhe një vendim i fesë, është ai që vjen:
Së pari: Nga ai që e kërkon fetvanë (gjykimin e fesë). Ky person është ai që përjeton një realitet të caktuar, e nëse pyetet dhe e shpjegon çështjen, nga kjo përftohet përfytyrimi i kërkuar. Ai që jep fetva, e jep këtë në bazë të përfytyrimit që i ka dhënë kërkuesi i fetvasë.
Dhe së dyti: Ky përfytyrim duhet të vijë nga muslimanë të drejtë e të paanshëm, të përpiktë dhe të besueshëm, të tillë që i përcjellin lajmet pa gabime, përndryshe nëse nuk do të jenë të tillë, do të gabojmë edhe në gjykimin e një çështjeje. E pra, patjetër që përcjellësi duhet të jetë i drejtë dhe i përpiktë në këtë çështje.
Në raste fitnesh dhe situata trazirash p.sh., nuk lejohet të marrim për bazë fjalët e mosbesimtarëve. Ata, mund të përmendin p.sh. përfytyrimin dhe analizat e tyre në ndonjë stacion apo revistë çfarëdo. Nga ana fetare, nuk lejohet që ne mbi të, të bazojmë një vendim të fesë, pasi një vendim i tillë, duhet të bazohet vetëm nga përcjellja e një muslimani të drejtë dhe të përpiktë.
Hadithet e Profetit (salallahu alejhi ue selem) nuk pranohen nga kushdo që i tregon ato, por vetëm në rastet kur zinxhiri i transmetimit (isnadi) nga fillimi deri në fund, përbëhet nga transmetues të drejtë dhe të përpiktë. Nëse në zinxhirin e transmetimit gjendet një njeri i prishur (fasik),[14] pra, me moral jo të mirë islam, apo ndonjë që nuk është i përpiktë dhe i ngatërron gjërat, nga ky person hadithi nuk pranohet dhe ky hadith nuk merret si bazë për të nxjerrë një gjykim fetar. Pra, është e domosdoshme që të zbatohet me kujdes një rregull i tillë.
Nëse do ta përmbledhim, mund të themi se rregulli që thotë: ‘Gjykimi ndaj një gjëje, vjen pas përfytyrimit të saj’, thelb të tij ka përfytyrimin, i cili mund të konsiderohet i drejtë nga ana fetare, vetëm nëse vjen nga një musliman i drejtë dhe i përpiktë, ose ka të bëjë me vetë atë që e kërkon fetvanë, edhe në qoftë fasik.
RREGULLI I TRETË
Muslimani duhet të jetë në çdo rast i drejtë dhe i paanshëm.
Allahu i Lartësuar thotë në Kur’an: ‘Kur të flisni, thoni të vërtetën, qoftë edhe për të afërmit tuaj!’[15] dhe ‘Le të mos ju nxisë urrejtja ndaj njerëzve për të bërë padrejtësi. Bëhuni të drejtë, se kjo është më afër devotshmërisë dhe frikësojuni Allahut!’[16]
Kjo çështje është shumë e rëndësishme dhe është sqaruar në mënyrë të plotë nga ana e fesë. Është e domosdoshme që të mbahet drejtësia në çdo gjë që thuhet dhe gjykohet. Një njeri që nuk tregohet i drejtë në fjalët dhe gjykimet e tij, nuk e ka ndjekur fenë aq sa të ketë shpresë për shpëtim.
Ç’do të thotë drejtësi? Ç’do të thotë të jesh i paanshëm, sipas këtij rregulli?
Do të thotë që të marrësh në shqyrtim të mirat dhe të këqijat, anën që të pëlqen dhe atë që nuk të pëlqen dhe pasi t’i peshosh të gjitha së bashku, mund të gjykosh. Të jesh i bindur se marrja parasysh e të dyja anëve së bashku, të ruan që të mos i atribuosh fesë, Allahut të Lartësuar, apo edhe ndonjë ligji të Tij në natyrë, një gjykim të padrejtë, gjë që bie ndesh me drejtësinë e urdhëruar nga Vetë Allahu.
Pra, është e domosdoshme që të ballafaqohen në mendje, të mirat dhe të këqijat, të bukurat dhe të shëmtuarat, në mënyrë që të arrihet në një gjykim sa më të drejtë fetar. Kështu dhe me përfytyrimin, fjalët, të kuptuarit dhe opinionet e tua në raste fitnesh, do të jesh i shpëtuar, inshallah.
Ky rregull është shumë i rëndësishëm dhe duhet që patjetër të praktikohet, sepse ai që nuk i përmbahet këtij rregulli, do të bëhet i njëanshëm dhe zemrën do t’ia pushtojnë trillet, dhe më e keqja është, se ai mund të bëhet shkak që edhe të tjerët t’i shkojnë nga pas, e kështu do të përfshihet nga fjala e Profetit (salallahu alejhi ue selem): ‘Ai që fut në Islam diçka të keqe, mbi të do të bjerë gjynahu i saj dhe i atyre që e veprojnë atë, deri në Ditën e Kijametit.’[17]
Fatkeqësia më e madhe ndodh atëherë, kur këtë veprim të gabuar e kryen një njeri që shihet si i ditur dhe në rrugë të drejtë, sepse veprimet e tij i pasojnë njerëzit e paditur dhe ata gjysmë të ditur.
Siç edhe kuptohet, është më se e domosdoshme që t’i përmbahemi këtij rregulli në të gjitha çështjet tona dhe kush u shpëton pasioneve pa krye, Allahu do ta shpëtojë atë në këtë botë dhe në tjetrën.
RREGULLI I KATËRT
Një parim tjetër, të cilit duhet t’i përmbahemi, është urdhri që na jep Allahu në këtë ajet: ‘Të gjithë mbahuni fort për litarin e Allahut dhe mos u përçani!’[18]
Profeti (salallahu alejhi ue selem) e ka shpjeguar këtë ajet duke thënë: ‘Ju e keni për detyrë të jeni të bashkuar me xhematin dhe ruajuni përçarjes.’ [19] Po kështu, edhe në një hadith tjetër, Profeti (salallahu alejhi ue selem) thotë: ‘Bashkësia është mëshirë, ndërsa përçarja është ndëshkim’ [20]
Përçarja me të gjitha llojet e saj: në opinione, në fjalë dhe në vepra, është ndëshkim, një ndëshkim, me të cilin Allahu dënon ata që i kanë devijuar urdhrit të Tij dhe nuk kanë ndjekur udhëzimin e Tij.
Për këtë arsye, ai që i përmbahet xhematit të Ehli-Sunetit dhe pason imamët e dijetarët e tyre, i është përmbajtur xhematit. Ai që ndahet prej tyre, nuk ka siguri se nuk do të bëhet pjesë e përçarjes dhe se nuk do të vuajë ndonjë formë ndëshkimi të Allahut në këtë botë.
E lusim Allahun e Lartësuar që të na ruajë ne dhe vëllezërit tanë, nga kjo e keqe!
Profeti tha: ‘Bashkësia është mëshirë, ndërsa përçarja është ndëshkim.’ Bashkësia në të gjitha format dhe karakteristikat e saj, nëse kapet pas udhëzimit dhe së vërtetës është mëshirë, mëshirë me të cilën Allahu mëshiron robërit e tij. E përçarja është ndëshkim, s’ka të mira nga përçarja, prej saj kurrë nuk vijnë të mira. Ndaj edhe Allahu pasi përmendi ajetin: ‘Të gjithë mbahuni fort për litarin e Allahut dhe mos u përçani!’ e vijoi me ajetin tjetër që thotë: ‘Le të dalë prej jush një grup që të thërrasë për në mirësi, të urdhërojë për vepra të mira e të ndalojë prej veprave të shëmtuara! Këta njerëz do të jenë të shpëtuarit.’ Dhe më pas tha: ‘Mos u bëni si ata që, pasi u erdhën provat e qarta, u përçanë dhe u grindën. Për këta do të ketë dënim të madh.’
Por për ata që janë përçarë me fjalë dhe me vepra, pasi iu kanë ardhur atyre prova të qarta dhe udhëzimi, nuk ka siguri se nuk do të devijojnë, nuk ka siguri se nuk do të kenë mosmarrëveshje, nuk ka siguri se nuk do të dalin nga rruga e drejtë. Ndaj është e domosdoshme që t’i përmbahemi bashkësisë së pasuesve të Sunetit dhe Xhematit dhe fjalëve të tyre dhe të mos u largohemi parimeve dhe rregullave të tyre dhe gjithçka kanë përcaktuar dijetarët e Sunetit dhe Xhematit. Këta dijetarë i njohin bazat e pasuesve të Sunetit dhe Xhematit dhe shumë argumente fetare, të cilat shumë nga njerëzit që pretendojnë se i dinë, nuk i dinë. Kjo, sepse këta dijetarë, dijen e kanë të qëndrueshme, vlerësimet e sakta dhe kanë mençuri e përvojë të madhe.
Shiko se çka bërë Abdullah ibn Mes’udi (radijallahu anhu)! A e di se çka bërë kur ka qenë në Haxh me Othmanin (radijallahu anhu)?
Othmani e falte namazin të pashkurtuar, në Mina falte katër rekatë, e ndërsa sunnet është të falen të shkurtuara namazet me katër rekatë, pra, me nga dy rekatë. Por Othmani sipas një mendimi të tij të interpretuar fetarisht, falte katër dhe Ibn Mes’udi thoshte: Sunneti i Muhamedit (salallahu alejhi ue selem) është që të falen në Mina dy rekatë për çdo namaz katërsh dhe jo ndryshe.
– Ibn Mes’udit iu drejtuan dhe i thanë: Ti e thua këtë, ndërkohë që ti falesh mbas Othman ibn Afanit me katër rekatë?! Pse e bën këtë?!
– Ai i tha: O ti njeri! Kontradikta është e dëmshme.[21]
Dhe kjo, sepse njerëz të tillë si ata, i kishin kuptuar drejt parimet dhe rregullat, të cilat nëse dikush i shkel, nuk ka siguri se nuk do të bëhet vetë pre e fitnes dhe nuk do të tërheqë edhe të tjerët nga pas.
Ibn Mes’udi tha: ‘Kontradikta është e dëmshme.’
RREGULLI I PESTË
Flamujt që ngrihen kur ndodhin fitne, qofshin këta flamuj shtetesh apo thirrësish, muslimani duhet t’i vlerësojë ato me peshoren e saktë të fesë, me kriteret e pasuesve të Sunnetit dhe Xhematit. Ai që i mat gjërat me këtë peshore padyshim që vlerësimi i tij do të jetë i drejtë dhe i paanshëm në gjykim, ngjashëm me përshkrimin që Allahu i bën peshores së Tij: ‘Dhe në Ditën e Kiametit, Ne do të vendosim peshore të sakta e askush nuk do të pësojë asnjë padrejtësi.’[22]
Edhe pasuesit e Sunnetit dhe Xhematit kanë kritere të drejta me të cilat vlerësojnë çështjet, mendimet dhe situatat. Këto kritere, siç sqarohen nga imamët dhe dijetarët pasues të Sunetit dhe Xhematit, ndahen në dy grupe:
Grupi i parë: Kritere që ndajnë Islamin nga kufri, pra që vlerësojnë se sa i saktë është pretendimi se ky apo kjo, ide, njerëz dhe grupe i përkasin Islamit apo jo.
Shumë flamuj që ngrihen i atribuohen Islamit, ndaj ato duhen vlerësuar. Nëse këta flamuj që ngrihen janë islam, atëherë për ta do të rezultojnë gjykime fetare të cilave duhet tu përmbahemi, duke iu bindur kështu urdhrave të Allahut dhe të Dërguarit të Tij.
Grupi i dytë: Kritere me të cilat vlerësohet sesa i plotë është islami i një njeriu grupi apo ideje dhe sa i mangët është ai. Vlerësohet ndjekja e drejtë e Islamit nga ndjekja jo e drejtë e tij.
Pra nga vlerësimet e grupit të parë dallohet besimi nga jo besimi, imani nga kufri. A është ky flamur që ngrihet islam apo jo? Ndërsa nga vlerësimet e grupit të dytë dallohet nëse një flamur është i drejtë dhe i udhëzuar ashtu siç dëshiron Allahu dhe i Dërguari i Tij, apo ka mangësi?
Nëse pas kësaj gjërat bëhen të qarta, si rrjedhim do të kemi edhe gjykime të caktuara të fesë të cilave duhet tu përmbahemi.
Për sa i përket grupit të parë me të cilin dallohet Islami nga kufri, kemi tre kritere:
Kriteri i parë: Të shikohet nëse ata që ngrenë një flamur në emër të Islamit a janë zbatues të teuhidit apo jo? Nën këtë flamur a adhurohet vetëm Allahu dhe zemrat i drejtohen plotësisht vetëm Atij, apo adhurimi i drejtohet edhe të tjerëve veç Allahut?
Allahu i lartësuar thotë: ‘Çdo populli Ne i çuam një të dërguar (që u thoshte): “Adhuroni Allahun dhe shmangni idhujt!” [23] dhe përsëri Ai thotë: ‘ata, të cilëve, nëse u japim pushtet në tokë, kryejnë faljet, japin zekatin, urdhërojnë kryerjen e veprave të mira dhe pengojnë atë që është e mbrapshtë. Tek Allahu është fundi i të gjitha çështjeve.’ [24]
Disa nga komentuesit e Kuranit thonë se shprehja ‘urdhërojnë kryerjen e veprave të mira’ do të thotë urdhërojnë në teuhid, dhe shprehja ‘pengojnë atë që është e mbrapshtë’ do të thotë ndalojnë nga shirku, sepse e mira më e madhe është teuhidi dhe e keqja më e shëmtuar është shirku. Ky është pra edhe kriteri i parë.
Kriteri i dytë: Të shikohet sesa realizohet dëshmia se Muhamedi është i dërguari i Allahut. Një nga kushtet që kjo dëshmi të plotësohet është edhe të gjykuarit me ligjin dhe fenë të cilën ka ardhur Muhamedi (salallahu alejhi ue selem).
Allahu i lartësuar thotë: ‘Jo, për Zotin tënd, ata nuk do të jenë besimtarë të vërtetë, derisa të të marrin ty për gjykatës për kundërshtitë mes tyre; e pastaj, të mos ndiejnë kurrfarë dyshimi ndaj gjykimit tënd dhe të të binden ty plotësisht.’[25]
Dhe përsëri Ai thotë: ‘A mos kërkojnë ata gjykimin (me ligjin) e (kohës së) injorancës?! E kush është gjykatës më i mirë se Allahu për njerëzit që besojnë bindshëm?’[26] dhe thotë: ‘Kushdo që nuk gjykon sipas asaj që ka shpallur Allahu, ai është mohues i vërtetë.’[27]
Nëse sheh një flamur të ngritur pasuesit e të cilit gjykojnë me ligjin e Allahut në çështjet e njerëzve, atëherë dije se ky flamur i ngritur është flamur islam. Kjo sepse pasuesit e tij gjykojnë me ligjin e Allahut dhe kanë ngritur gjykata të sheriatit të cilat gjykojnë me atë që ka zbritur Allahu. Askujt nuk i takon që të gjykojë ndryshe nga ajo që ka zbritur Allahu, apo të jetë i kënaqur me një gjykim ndaj të cilit as Allahu dhe as i Dërguari i Tij nuk janë të kënaqur.
Kriteri i tretë: Të shikohet nëse ka lejim të harameve? Apo nëse ndodhin harame ato urrehen dhe kritikohen?
Nëse një gjë e ndaluar, për të cilën është rënë dakord mes dijetarëve, shfaqet atëherë kemi dy qëndrime: e para ose këtë gjë e shohin si të lejuar, dhe kjo padyshim që është kufr- Zoti na ruajt, ose e dyta nuk e shohin si të lejuar, por ajo gjendet dhe ekziston. Ata që kanë ngritur këtë flamur e pranojnë se ajo është e keqe dhe e ndaluar, atëherë nga këtu kuptojmë që ky flamur është islam dhe pasuesit e tij janë muslimanë.
Këto janë edhe tre kriteret e grupit të parë që janë sqaruar nga dijetarët dhe imamët tanë, Allahu i mëshiroftë.
Grupi i dytë ka të bëjë me kriteret me të cilat dallohet sesa i plotë është islami i dikujt apo sa i mangët është ai.
Profeti (salallahu alejhi ue selem) Islamin e pranoi dhe e zbatoi të gjithin, ashtu siç i erdhi nga Allahu i madhëruar. Ai është i udhëzuari që merret si pishtar i udhëzimit, për të tillë e ndoqën atë kalifët e drejtë që erdhën pas tij, Allahu qoftë i kënaqur prej tyre. Por vitet rrodhën dhe pak nga pak zbatimi i plotë i Islamit u rrallua, deri në ditë tona, siç qe shprehur edhe Profeti (salallahu alejhi ue selem): ‘Çdo kohë që do të vijë më pas për ju do të jetë edhe më e keqe se ajo që shkoi, derisa të takoni Zotin tuaj.’[28]
Kriteret në këtë rast janë të shohësh sesi realizohen çështjet e fesë? Si e realizon namazin? Si e realizon ndalimin nga e keqja? Si e realizon urdhërimin për të mira dhe ndalimin nga e keqja, për sa i përket farzeve dhe ndalimit të harameve?
Sa më të plota apo të mangëta të jenë këto aq edhe i plotë apo i mangët është ky flamur.
Këto kritere që përmendëm janë të rëndësishme dhe duhet që patjetër t’i mbash në mendje dhe në zemër, asnjëherë mos iu largo atyre, që të mos humbasësh dhe të lajthisësh atëherë kur ndodhin këto gjëra, që të mos të të ngatërrohen çështjet në kohë fitnesh dhe trazirash.
Nëse i ke të qarta të gjitha këto që thamë dhe arrite të dallosh ndërmjet një flamuri islam dhe një jo të tillë, atëherë e ke për detyrë fetarisht që të përkrahësh dhe mbështesësh flamurin islam që ngrihet me drejtën dhe të vërtetën. Kjo sepse Allahu i madhëruar ka urdhëruar që t’i duam dhe përkrahim besimtarët dhe ka nxitur që të kapemi pas litarit të Allahut dhe të mos përçahemi.
Kështu që së pari që të përkrahësh dhe të mbështesësh një flamur të drejtë islam duhet që dashuria, ndihma dhe përkrahja jote të jenë për atë flamur që ngre Islamin e saktë dhe të pastër, pa pasur në të devijime, paqartësi dhe mëdyshje. Sepse o është Islam ose është kufr! Nëse është Islam, prej kësaj rrjedhin edhe norma të fesë që duhet të zbatohen.
Nuk i lejohet një muslimani që për shkak të një gjynahu t’ia lejojë vetes të mos i bindet asaj që ka urdhëruar Allahu dhe i Dërguari i Tij, që t’i dojë dhe përkrah besimtarët, t’i dojë dhe përkrah ata që luftojnë e përpiqen për hir të Allahut.
Së dyti të këshillosh me gjithë zemër ngritësit dhe pasuesit e këtij flamuri islam. Pasuesit e Sunneti dhe Xhematit dallojnë nga bidatçinjtë që duan përçarjen, sepse pasuesit e Sunnetit këshillojnë ata që Allahu ka caktuar të jenë prijës të tyre, dhe i shtojnë lutjet për ta edhe nëse shohin prej tyre gjëra që nuk u pëlqejnë. Ata i këshillojnë njerëzit dhe nuk duan nëpërmjet kësaj as lëvdata e as shpërblime, por gjithçka e presin prej Allahut dhe prej askujt tjetër. Nëse këtë e kemi në zemër atëherë me të vërtetë jemi prej pasuesve të Sunnetit dhe Xhematit.
Lexoni librat e besimit të pasuesve të Sunnetit dhe Xhematit, do të gjeni në to kapituj të veçantë që flasin për të drejtat që ka prijësi ndaj xhematit dhe të drejtat që ka xhemati ndaj prijësit. Kështu duke u plotësuar këto të drejta arrihet që ne të jemi pjesë e pasuesve të Sunnetit dhe Xhematit.
Këshilla që duhet tu japim prijësve musliman dhe mbarë muslimanëve është detyrë, siç na këshillon edhe Profeti (salallahu alejhi ue selem) në hadithin e mirënjohur që thotë se feja është këshillë.
Si bëhet këshilla dhe sqarimi?
Ashtu siç na tregohet në Sunnet dhe jo siç na thotë mendja jonë.
Në një hadith autentik profetik thuhet se Ijadh ibn Ganem i tha Hisham ibn Hakimit (radijallahu anhuma): A nuk e ke dëgjuar fjalën e të Dërguarit të Allahut (salallahu alejhi ue selem): ‘Kush dëshiron të këshilloj atë që ka pushtet, mos ta fillojë këshillën në mënyrë publike, por ta marrë për dore të veçohet me të dhe nëse ia pranon: kjo është ajo që kërkohet, nëse jo ai e ka kryer detyrën e tij.’ [29]
Dëgjojeni Sunnetin e Muhamedit (salallahu alejhi ue selem), sepse padyshim që ju doni ta pasoni Sunnetin, ashtu si pasuesit e Sunnetit dhe Xhematit e zbatojnë atë.
Nëse sipas kritereve të mësipërme dallohet një flamur islam nga një jo i tillë, atëherë prej tyre rrjedhin detyra fetare të rëndësishme. Një nga këto detyra të rëndësishme e cila del më në pah në kohë fitnesh dhe trazirash është edhe këshilla që përmendëm.
Profeti (salallahu alejhi ue selem) tha: ‘Kush dëshiron të këshilloj atë që ka pushtet, mos ta fillojë këshillën në mënyrë publike, por ta marrë për dore të veçohet me të dhe nëse ia pranon: kjo është ajo që kërkohet, nëse jo ai e ka kryer detyrën e tij.’
Pasimi i këtij sunneti na jep qetësi e siguri dhe na vendos në radhën e ndjekësve të Profetit dhe me dëshirën e Allahut ne do të jemi të shpëtuar.
Nëse nuk e pasojmë Sunnetin atëherë edhe dalja nga rruga e pasuesve të Sunnetit dhe Xhematit do të jetë në atë masë për sa nuk i jemi bindur Sunnetit.
Nëse këto kritere nuk mund të dallohen qartë nga një musliman i thjeshtë apo edhe një nxënës dije, atëherë ç’duhet bërë? Në këtë rast pikë referimi janë dijetarët. Dijetarët janë ata që i matin çështjet dhe i vlerësojnë ato më drejtë dhe më saktë, janë ata që gjykojnë më drejtë se kushdo me gjykimin e saktë fetar.
Për këtë arsye gjykimi se diçka i përket Islamit apo jo, gjykimi se kemi të bëjmë me iman apo kufr, pikë referimi për këtë janë dijetarët e Sunnetit dhe Xhematit dhe jo dikush tjetër që nuk është dijetar, të cilët mund të dinë diçka dhe nuk dinë diçka tjetër apo edhe përgjithësojnë gjëra që nuk lejohet të përgjithësohen.
Gjykatës për atë njeri që nuk është në gjendje të masë drejtë me peshoren e saktë të fesë është dijetari. Fjalët e tyre duhen pasuar në vlerësimin e imanit apo të kufrit, përderisa ata përdorin ato kritere që përmendëm…
RREGULLI I GJASHTË
Për fjalët dhe veprat në situata fitnesh ka norma dhe rregulla të caktuara. Jo çdo fjalë që të duket e bukur duhet thënë dhe jo çdo vepër që të duket e mirë duhet vepruar, sepse në situata fitnesh si nga fjalët dhe veprat e tua do rrjedhin pasoja të tjera.
Ndaj nuk është habi që Ebu Hurjera (radijallahu anhu) thoshte: ‘Nga i Dërguari i Allahut kam marrë dy dije: Të parën e kam shpërndarë, ndërsa tjetrën nëse do ta shpërndaja do të ishte prerë ky gurmaz’ [30]
Dijetarët për këto fjalë të Ebu Hurejrës se do të ishte prerë ky gurmaz, kanë thënë se ai ka fshehur disa hadithe që flasin për fitnet dhe hadithe që flasin për Beni Umejen dhe të ngjashme me to. Ebu Hurejra i tha këto fjalë në kohën Muauijes (radijallahu anhu) dhe njerëzit në atë kohë i ishin bashkuar Muauijes pas përçarjes dhe luftërave që kishin pasur.
Ebu Hurjera fshehu disa hadithe, pse?! Ato janë thënie të Profetit, pse ai duhet t’i fshihte ato? Këto hadithe nuk kishin të bënin me norma të fesë, por me diçka tjetër. Megjithatë pse ato duhet të fshiheshin? Shkaku ishte që ato mos të bëheshin fitne për njerëzit. Ebu Hurejra nuk tha: hadithet janë hak dhe nuk lejohet që dija të fshihet, përse? Arsyeja është se koha kur Ebu Hurejra i tha këto fjalë e kërkonte një gjë të tillë, që njerëzit të mos përçaheshin pas vitit të bashkimit kur ata u mblodhën nën udhëheqjen e Muauijes.
Abdullah ibn Me’udi (radijallahu anhu) thotë: ‘Nëse do tu tregosh njerëzve diçka që nuk e kuptojnë, për disa prej tyre ajo do të bëhet fitne’[31]
Njerëzit jo të gjithë i kuptojnë fjalët siç duhet dhe sidomos në rast fitnesh, ata mund të dëgjojnë fjalë që nuk ua kap mendja si duhet dhe në bazë të asaj gjëje që e kuptojnë gabim krijojnë bindje dhe besime të gabuara, apo edhe bëjnë veprime të pakontrolluara dhe thonë fjalë që nuk duhen thënë dhe që kanë përfundime jo të mira. Të parët (selefët) për një arsye të tillë e kanë praktikuar shpesh këtë gjë.
Kemi shembullin e Hasan Basriut i cili e kritikoi Enes ibn Malikun (radijallahu anhu) kur ai i tregoi Haxhaxh ibn Jusufit hadithin që fliste për dënimin e uranijinëve.[32] Ai i tha Enesit: Pse ia tregon Haxhaxhit këtë hadith?!
Hasani ia tha këtë Enesit sepse Haxhaxhi ishte njeri i etur për gjak, e ai me këtë hadith ndoshta do të justifikonte veprimet e tij, ndaj një hadith i tillë nuk duhej t’i tregohej Haxhaxhit që ai të mos gjente me mendjen e tij – që nuk e kishte në rregull- justifikim fetar që të mbështeste gjëmat që ai bënte. E pra kjo dije dhe ky hadith do të kuptohej në mënyrë të gabuar nga ana e Haxhaxhit.
Hasani e kritikoi Enesin ndërkohë që Enesi ishte sahab i Profetit për hadithin që ai i tregoi Haxhaxhit, dhe Enesi u bë pishman pse ia tregoi këtë hadith atij.
Po kështu edhe Hudhejfe ibn Jemani, që para Ebu Hurejrës, i fshehu disa hadithe që kishin të bënin me fitnet, sepse e pa që njerëzit nuk kishin nevojë për to.
Edhe imam Ahmedit nuk i pëlqente të tregonte për hadithet ku përmendet dalja kundra pushtetit dhe madje dha urdhër që ato të hiqen nga libri i tij Musnedi, dhe tha: ‘Nuk vjen gjë e mirë nga fitnja, nuk vjen gjë e mirë nga dalja (kundra pushtetit)’ [33]
Ebu Jusufi gjithashtu nuk i pëlqente të tregonte hadithe të panjohura, të çuditshme dhe të pa dëgjuara nga njerëzit.
Edhe imam Malikut gjithashtu nuk i pëlqente të tregonte disa hadithe ku përmendeshin disa prej cilësive të Allahut.
E rëndësishme nga kjo që thashë është se në raste fitnesh jo çdo gjë që dihet thuhet dhe jo çdo gjë që thuhet mund të thuhet në çdo kohë.
Fjalët duhet të kontrollohen sepse ti nuk e di seç mund të shkaktoj fjala jote, mendimet apo opinionet e tua.
Të parët (selefët)- Allahu i mëshiroftë- dëshironin të ishin të ruajtur në rast fitnesh, ndaj dhe kanë heshtur për shumë gjëra që të ruanin fenë e tyre dhe ta takonin Allahun të pastër dhe të ruajtur nga fitnet.
Po kështu transmetohet se Sad ibn Ebi Uekasi (radijallahu anhu) kur i biri i foli për diçka që duhet të bënte në kohën e fitnes, ai i tha: Ore ti! Çfarë do që unë të bëhem kreu i fitnes?! Jo, jo pasha Allahun!
Siç shihet Sadi nuk donte që as ai dhe as i biri të bëheshin pjesë e fitnes, qoftë edhe me një fjalë apo veprim edhe nëse do t’i dukej i mirë, sepse përfundimi mund të mos ishte i mirë.
Njerëzit duhet t’i peshojnë gjërat me peshoren e saktë të fesë, që të ruhen dhe mos bien në gabime. Pra si fjalët ashtu dhe veprat duhet të jenë të kontrolluara në bazë të rregullave të fesë, sepse jo çdo gjë që mund të jetë e lavdëruar në një kohë të caktuar e tillë është edhe në kohë fitne, sidomos kur fjalët dhe veprat nuk kuptohen ashtu siç duhet.
Profeti (salallahu alejhi ue selem) i tha Aishes: ‘Sikur populli yt të mos kish qenë kaq pranë kohës së kufrit; do ta kisha shembur Qaben dhe do ta kisha rindërtuar mbi themelet e Ibrahimit dhe do t’i kisha bëra asaj dy dyer’ [34]
Profeti (salallahu alejhi ue selem) pati frikë se mos kurejshët që sapo ishin bërë musliman do ta keqkuptonin veprimin që do të bënte Profeti duke e prishur dhe rindërtuar Qaben në themelet e Ibrahimit e duke i bërë asaj dy dyer, një nga e cila do të hynin dhe nga tjetra do të dilnin, se ai ndoshta me këtë donte tu mburrej atyre apo se ndoshta ai donte tu zhdukte atyre fenë e tyre që patën trashëguar nga Ibrahimi apo edhe ndonjë arsye tjetër, për këtë edhe Profeti e la këtë gjë dhe nuk veproi.
Vetë Buhariu në një kapitull të librit të tij argumentohet me këtë hadith duke e quajtur këtë kapitull: ‘Ai që e lë diçka të zgjedhur nga frika se njerëzit nuk e kuptojnë ashtu siç duhet dhe bien në një pozitë më të keqe’ Siç shihet edhe nga ky titull kemi të bëjmë me gjëra që mund të zgjidhen ose të lihen, por për shkak të frikës së keqkuptimit ato lihen. Dhe nën këtë titull Buhariu përmendi hadithin e mësipërm.
Nga gjithë sa përmendëm nxjerrim se: patjetër duhet përdorur arsyetimi logjik dhe të kuptohen si duhet situatat që kalojmë. Nxitimi dhe ngutja janë gjëra të shëmtuara. Kush të detyron ty që në situata fitnesh të flasësh atë që të duket e drejtë në çdo takim që bën apo me çdo njeri që njeh e nuk njeh?!
Të vërtetën dhe të drejtën e sqarojnë dijetarët e Sunnetit dhe Xhematit. Nëse ti ke ndonjë mendim apo ide tënden paraqitua atyre dhe nëse ta pranojnë; mirë, nëse jo; e ke larguar përgjegjësinë që ke nga vetja dhe nuk ke arsye për tua shfaqur mendimet e tua muslimanëve të thjeshtë.
RREGULLI I SHTATË
Allahu ka urdhëruar që të përkrahim dhe mbështesim besimtarët dhe në veçanti dijetarët.
Besimtarët dhe besimtaret ashtu siç thotë edhe Allahu janë miq dhe mbështetës të njeri-tjetrit. Çdo besimtari i takon dhe i del si detyrë që t’i dojë besimtarët dhe t’i ndihmojë ata dhe të mos tallet me ta, aq më tepër kur këta besimtarë janë ndihmëtarët e fesë së Allahut, kur këta besimtarë janë ata të cilët u sqarojnë njerëzve hallallin dhe haramin, të drejtën dhe të kotën. Nuk lejohet që dijetarët të përmenden për keq. Ato takime ku dijetarët nuk përmenden për mirë ato janë takime të këqija. Përse? Sepse dijetarët janë trashëgimtarët e Profetëve, dhe Profetët nuk kanë lënë trashëgimi as dinar e as dirhem, por kanë lënë trashëgimi dijen. Dhe kush ka marrë prej saj, vërtetë që ka marrë një hise të bollshme. Kush i nderon dhe i respekton dijetarët dhe ndjek fjalët e dijetarëve të Sunnetit dhe Xhematit, dijetarët e teuhidit, padyshim që një njeri i tillë ka marrë prej trashëgimisë profetike dhe nuk e ka lënë këtë trashëgimi profetike vetëm për të tjerët.
Dijetarët të cilëve u merren fjalët dhe duhen janë ata që kanë këto karakteristika:
E para: Ata janë imamët e Sunnetit dhe Xhematit në kohën e tyre, imamët e teuhidit, atyre të cilëve u merren fjalët për bazë në kohën e tyre.
E dyta: Ata janë të pajisur me dije të gjithanshme në njohjen e normave të fesë. Ata njohin jurisprudencën islame (fikhun) me të gjithë kapitujt e tij, njohin parimet e fesë, rregullat praktike të jetës. Ata i kanë çështjet të qarta dhe nuk u ngatërrohen ato njëra me tjetrën.
Këtu dua të përmend një çështje të rëndësishme në të cilën kanë gabuar shumë njerëz. Disa njerëz kanë thënë: Dijetarët tanë në këtë kohë nuk e kuptojnë realitetin! Madje ka prej atyre që thonë se nga këto gjëra që kanë ndodhur dhe nga këto situata që kanë kaluar kemi dalluar se cilët prej dijetarëve e kuptojnë realitetin dhe në bazë të tyre përcaktojnë edhe vendimet fetare dhe cilët jo!
Këto nuk janë fjalë të peshuara mirë dhe tregojnë se ai që i thotë këto nuk e kupton se ku bazohen normat e fesë dhe sesi gjykojnë dijetarët për të dhënë një gjykim të caktuar.
Për dijetarët të kuptuarit e realitetit ndahet në dy lloje:
Lloji i parë: Të kuptuarit e realitetit mbi të cilin bazohet një gjykim fetar. Kjo është diçka e domosdoshme, sepse nëse një njeri gjykon për një çështje pa e kuptuar realitetin e saj; ai ka gabuar. Nëse njohja e një realiteti të caktuar ka të bëjë edhe me e dhënien e gjykimit atëherë patjetër që duhet njohur dhe kuptuar ky realitet.
Lloji i dytë: Realitet i cili nuk ka asnjë lloj ndikimi në gjykimin fetar. Në realitet mund të kenë ndodhur shumë gjëra…kështu e ashtu…histori pa fund. Por të gjitha këto nuk kanë asnjë ndikim në gjykimin e fesë për diçka të caktuar. Në këtë rast dijetarët nuk i marrin parasysh këto gjëra edhe sikur t’i njohin dhe kuptojnë ato. Jo për çdo situatë që njihet ndryshon edhe gjykimi fetar.
Do tu jap disa shembuj për të dyja rastet që të kuptohen më mirë:
Për rastin e parë kur të kuptuarit e realitetit shërben si bazë për dhënien e një gjykimi fetar:
Për shembull kur gjykohet se një njeri ka vdekur, me pushimin e zemrës apo me vdekjen e trurit?
Kjo është një çështje bashkëkohore dhe nëse dikush do të flasë pa e njohur realitetin e kësaj gjëje padyshim që do të gabojë në gjykim. Gjykimi fetar i kësaj gjëje është i lidhur me të kuptuarit e këtij realiteti.
Shembull tjetër: Gjykimi ndaj një shteti nëse ai është shtet islam apo jo? Si mund të gjykoj mbi një shtet nëse ai është islam ose jo pa njohur më parë realitetin e tij?!
E pra është e domosdoshme që një dijetar të nxjerrë një gjykim fetar për këtë gjë duhet më parë të njoh këtë realitet.
Shembull tjetër: Kemi shumë grupime dhe xhemate islamike të ndryshme që veprojnë sot në terren. Ato ndryshojnë nga njëra-tjetra, dhe a mundet që një dijetar i fesë të gjykojë për to apo t’i vlerësojë pa i njohur më parë mirë ato? Çfarë besimesh kanë? Çfarë baza dhe metodologji përdorin? Çfarë mendime dhe ide kanë? E të tjetra si këto…
E pra është e pamundur që dijetari të japë një vlerësim të drejtë për këtë gjë pa njohur dhe kuptuar më parë realitetin që ka të bëjë me këtë gjë. Siç kuptohet gjykimi në këtë rast është i lidhur ngushtësisht me njohjen dhe kuptimin e realitetit, ndryshe gjykimi do të jetë i gabuar.
Rasti i dytë kur njohja e realitetit nuk ka asnjë ndikim në gjykimin fetar përkatës. Për shembull: ajo që i tregohet gjykatësit kur ka përplasje ndërmjet dy palëve. Secila palë fillon të tregojë para gjykatësit çdo gjë që i ka ndodhur me palën tjetër, por jo e gjithë historia që ata tregojnë ka vlerë për gjykatësin. Ajo është një realitet, por gjykatësi nuk e merr atë për bazë pasi ajo nuk ka asnjë vlerë për gjykimin që ai do të japë. Ndaj edhe një dijetar që jep fetva apo një gjykatës u drejtohen njerëzve duke iu thënë: Nëse ka ndodhur kështu, nëse është kështu…etj, çka do të thotë se ai realitet që përmende nuk ka asnjë lidhje me gjykimin fetar për këtë çështje.
Shembull tjetër: Në ditët e sotme ne shohim se shumë prej thirrësve që kanë një moshë relativisht të madhe përzihen me ata më moshë më të vogël në ambiente të ndryshme duke dashur t’i mësojnë dhe udhëzojnë ata në atë që është më e mira. Por, ne e dimë se ndodh që nga kjo përzierje e të mëdhenjve me të vegjlit të kemi gjëra negative, madje edhe të ndaluara. Kjo njohje që ne kemi për këtë realitet nuk na shtyn që ne të gjykojmë se kontakti dhe përzierjet që kanë të vegjlit me të mëdhenjtë nuk lejohet. Pra njohja e këtij realiteti negativ nuk ka ndikim në gjykimin që u dashka dhënë në këtë rast se të madhit nuk iu lejuaka të mësojë dhe udhëzojë të voglin!
Por njohja e këtij realiteti ka diçka tjetër, ajo ka të bëjë me këshillën që i duhet dhënë atij që ka gabuar apo ka kryer diçka të ndaluar, të këshillohet që të pendohet. Realiteti në këtë rast nuk ka ndikim në ndonjë gjykim të caktuar, por njohja e tij ka vlerë për këshillën që duhet t’i japim atij që ka gabuar, që ai të mos bjerë më në një gabim të tillë që nuk i pëlqen Allahut të madhëruar.
Një shembull tjetër që ka rëndësi: Ka disa norma fetare ndaj të cilave njerëzit kanë bindje të gabuara. Si për shembull dihet me saktësi se Profeti (salallahu aleji ue selem) ka urinuar në këmbë. Të veprosh në një mënyrë të tillë duke ruajtur trupin dhe veshjen nga papastërtitë është diçka e lejuar, sepse Profeti e ka vepruar diçka të tillë. Por njerëzit e padijshëm besojnë se ai që vepron kështu ka vepruar gabim dhe se kjo nuk i takon ta bëjë një musliman…e të tjera si këto.
Kjo bindje e këtyre njerëzve të paditur nuk do të thotë se gjykimi nuk është i saktë dhe se nuk duhet vepruar me të, pasi diçka e tillë është e lejuar dhe për këtë nuk ka dyshim. Gabimi qëndron te psikoza e të paditurve dhe ky gabim dhe çdo gabim tjetër që vjen si rezultat i mos dijes së njerëzve, ilaçin e ka te të mësuarit e këtij të padituri dhe jo që dijetari të ndryshojë gjykimin e saktë fetar për këtë çështje.
RREGULLI I TETË
Edhe ky është një rregull shumë i rëndësishëm dhe ka të bëjë me: Si përcaktohet që një veprim quhet përkrahje për jobesimtarëve dhe si përcaktohet që një veprim quhet miqësi me jobesimtarët.
Në fe ne kemi dy fjalë që kanë kuptime të ndryshme dhe shpesh ngatërrohen nga shumë njerëz:
E para: përkrahja, mbështetja (teueli).
E dyta: miqësia, dashuria (muualat).
E para është kufr.
E dyta është e ndaluar.
E treta: të kërkosh ndihmë nga një jobesimtarë apo ta paguash atë. Kjo gjë lejohet me kushtet përkatëse.
Pra kemi tre çështje.
* Për sa i përket të parës mund të përmendim fjalën e Allahut të madhëruar që thotë: ‘O besimtarë! Mos i bëni miq e mbrojtës hebrenjtë dhe të krishterët! Ata janë mbrojtës të njëri-tjetrit. Kushdo prej jush që i mbështet ata, ai është prej tyre. Vërtet, Allahu nuk i udhëzon në rrugë të drejtë keqbërësit.’[35]
Ajo që e përcakton teuelin (mbështetjen, përkrahjen) është kur në kohë lufte i vihet në ndihmë jomyslimanit kundra myslimanit, duke dashur që jomuslimanët të dalin fitimtarë ndaj muslimanëve.
Teueli, është dashuria e plotë ndaj një jomyslimani, apo ndihmesa që i jepet atij kundrejt myslimanit. Kush e do një jomysliman për shkak të besimit të tij, ky njeri ka kryer një akt teueli,dhe kjo është kufr.
* Ndërsa për sa i përket vetëm miqësisë (muualat) me jomyslimanët, ka të bëjë me dashurinë dhe admirimin që kihet për ta, për arsye të kësaj bote.
Vlerësimi i lartë për ta, ngritja dhe ekzaltimi i tyre… e të tjera si këto; janë fisk (gjynah i madh), por jo kufr. Allahu i madhëruar thotë: ‘O besimtarë, mos i bëni miq armiqtë e Mi dhe tuajt, duke u shprehur atyre dashuri, ndërkohë që ata kanë mohuar të vërtetën që ju ka ardhur dhe kanë dëbuar të Dërguarin dhe ju, vetëm se besonit në Allahun, Zotin tuaj. Nëse keni dalë luftëtarë në rrugën Time dhe për kënaqësinë Time dhe fshehurazi u shfaqni atyre dashuri, atëherë gaboheni. Unë e di çfarë fshihni dhe çfarë bëni haptazi. Secili prej jush që vepron ashtu, është shmangur nga rruga e drejtë.’[36]
Dijetarët duke e komentuar këtë ajet kanë thënë se këtu Allahu iu është drejtuar me emrin besimtarë dhe në mes këtyre futen edhe ata që kanë shprehur dashuri ndaj jomyslimanëve dhe kjo tregon se një veprim i tillë nuk është kufr, por humbje e rrugës së drejtë. Kjo sepse ai që shpreh dashurinë dhe admirimin për ta, këtë e bën për arsye të kësaj bote dhe jo për shkak të dyshimeve që ai ka ndaj fesë.
Ndaj edhe Profeti (salallahu alejhi ue selem) iu drejtua sahabit që veproi në një mënyrë të ngjashme duke e pyetur: ‘Ç’të shtyri të veprosh kështu?’ dhe ai iu përgjigj: ‘Pasha Allahun unë nuk i besoj vetëm se Allahut dhe të Dërguarit të Tij, por unë doja që ata të ma dinin për nder dhe kështu Allahu nëpërmjet kësaj gjëje të më shpëtonte nga dëmi familjen dhe pasurin time…’ [37]
Nga këtu kuptojmë se dashuria për jobesimtarët dhe admirimi për ta për arsye të kësaj bote nuk është kufr në vetvete nëse një njeri i tillë është besimtarë dhe është i bindur në besimin e tij, ndonëse ai ka këtë lloj dashurie.
* Ndërsa të kërkuarit ndihmë nga jomyslimani dhe pagimi i tij është i lejuar në situata të ndryshme,- kanë thënë dijetarët. Dijetarët japin fetva për këtë çështje sa herë që ata e shohin të nevojshme apo të arsyeshme këtë gjë.
Tu japësh jomyslimanëve të holla, apo sadaka duke dashur që t’i afrosh ata apo të largosh të keqen e tyre, është një temë tjetër që nuk futet te këto të tria që përmendëm.
RREGULLI I NËNTË
Hadithet që flasin për fitnet nuk duhet të zbriten në një realitet të caktuar në të cilin jetojmë. Njerëzve u pëlqen së tepërmi që kur ndodhin fitne të lexojnë hadithet e Profetit (salallahu alejhi ue selem) që flasin për to. I dëgjon shpesh të thonë në bisedat e tyre: Profeti ka thënë kështu…dhe kjo është koha dhe kjo është fitnja për të cilën ai ka folur!
Të parët (selefët) na kanë mësuar se hadithet e fitneve nuk zbriten në një realitet aktual, por ato tregojnë vërtetësinë e Profetit për çka ai ka thënë për fitnet vetëm mbasi ato të ndodhin, por duke pasur parasysh gjithmonë faktin që duhet tu ruhemi dhe bëjmë kujdes ndaj të gjitha fitneve.
Për shembull disa njerëz kanë thënë për fjalën e Profeti (salallahu alejhi ue selem): ‘Fitnja në kohën e fundit do të vijë nga një njeri prej familjes time’ se ai na qenka filani i biri i filanit![38] Apo disa thonë se fjala e Profetit: ‘Derisa njerëzit të pajtohen mbas një njeriu si ija mbi brinjë’ se ky është filani i biri filanit! Apo se fjala e Profetit: ‘Do të ketë mes jush dhe romakëve paqe dhe pajtim…’ se kjo është ajo kohë!
Kjo metodë e zbritjes së haditheve mbi ngjarje të caktuara të realitetit që jetojmë dhe përhapja e tyre ndërmjet muslimanëve, nuk është prej metodës së pasuesve të Sunnetit dhe Xhematit. Pasuesit e Sunnetit dhe Xhematit i përmendin hadithet e fitneve për të paralajmëruar për rrezikun dhe dëmin e tyre. I paralajmërojnë myslimanët që tu rrinë larg dhe të mos u afrohen fitneve, ashtu siç edhe duan të tregojnë vërtetësinë e atyre që ka thënë Profeti (salallahu alejhi ue selem).
Dhe si përfundim e lus Allahun e lartësuar që të na e tregojë të vërtetën të vërtetë dhe të na bëjë prej atyre që pasojmë atë! Të na bashkojë zemrat dhe të na forcojë në të drejtën! Të na bëjë prej atyre që pasojmë rrugën dhe besimet e pasuesve të Sunnetit dhe Xhematit, që nga fillimi deri në fund, duke mos bërë dallim mes asaj që kanë thënë, vendosur dhe argumentuar!
O Zot të kërkojmë të na ruash nga fitnet që duken dhe ato që nuk duken! Të rregullosh myslimanët dhe prijësit e tyre! T’i udhëzosh ata në udhën e drejtë! T’i largosh nga njerëzit e prishur dhe të humbur, o Zot i botëve na e prano lutjen!
E lusim Allahun të na mëshirojë dhe të na e mbyllë jetën tonë sa më mirë! T’i bëjë fitnet që shfaqen t’i kalojmë me sukses dhe të këqijat e tyre dëm për armiqtë e myslimanëve…
Paqja, bekimi dhe uratat e Allahut qofshin për Profetin tonë Muhamed, familjen, shokët e tij dhe të gjithë ata që pasojnë udhëzimin e tij, deri në ditën e Kijametit!
U zbardh nga kaseta në letër nga Ekrem ibn Serdar Shejh
më 22/5/1411.h (9/12/1990 e.s)
Përshtati në shqip me disa shkurtime J.Topulli.
[1] Sure El-haxh: 67-69.
[2] Sure Ez-zumer: 36.
[3] Transmeton Buhari.
[4] Sure El-enfal:25.
[5] Transmeton Ebu Daudi.
[6] Transmeton Muslimi, kapitulli: Mirësia e Butësisë.
[7] Transmeton Buhari, kapitulli: Butësia në çdo çështje.
[8] Transmeton Muslimi nr.24.
[9] Sure El-isra:11.
[10] Ky koment, në mënyrë të përmbledhur është marrë nga Es-senusi dhe El-ubeji në komentin e tyre të Sahih Muslimit.
[11] Sure El-isra: 36.
[12] Për ta sqaruar më tepër këtë lloj shitblerje, po japim një shembull: një person do të blejë një mall të caktuar, por duke mos pasur mundësi, e kërkon këtë nga banka, të cilës i premton dhe i ngelet peng, i detyruar që t’i paguajë asaj me këste, një shumë më të madhe sesa ajo me të cilën banka e ka blerë mallin. (sh.përkth)
[13] Ky material është shkruar vite më parë dhe në një vend ku nuk ekzistojnë dëshmitarët e Jehovait, Zoti na lëntë pa ta! (sh.përkth)
[14] Me termin fasik, sipas fesë konsiderohet ai person që kryen gjynahe të mëdha ose nuk u ndahet gjynaheve të vogla. (sh.përkth)
[15] Sure El-en’am: 152.
[16] Sure El-maide: 8.
[17] Transmeton Muslimi, Nesaiu etj.
[18] Sure Ali Imran:103.
[19] Transmeton Tirmidhiu, Ahmedi dhe është sahih.
[20] Transmeton Abdullah ibn Ahmed në Zeuaid Musned dhe është sahih, shih Es-sahiha nr.667.
[21] Transmeton Ebu Daudi dhe është sahih.
[22] Sure El-enbija:47.
[23] Sure En-nahl: 36.
[24] Sure El-haxh: 41.
[25] Sure En-nisa: 65.
[26] Sure El-maide: 50.
[27] Sure El-maide: 44.
[28] Transmeton Buhari.
[29] Transmeton Ibn Ebi Asim dhe është sahih.
[30] Transmeton Buhari.
[31] Transmeton Muslimi.
[32] Krahinë nga vinin këta njerëz.
[33] Bëhet fjalë kur qeveria apo pushteti i një vendi është islam, dhe pavarësisht nga gabimet që ka përderisa nuk del nga feja nuk lejohet që të ngresh krye kundra tij. (sh.përkth)
[34] Transmeton Buhari.
[35] Sure El-maide: 51.
[36] Sure El-mumtehine: 1.
[37] Hadithin e transmeton Buhari dhe Muslimi.
[38] Kjo ligjëratë është mbajtur mbas luftës së parë të Gjirit kur Iraku sulmoi Kuvajtin dhe njerëzit thoshin se ky njeri i fitnes ishte Sadam Husejni! (sh.përkth)
Refleksione Islame 